Mauzoleum

Wizytówką stalowowolskiego cmentarza jest niewątpliwie mauzoleum. Obiekt jest położony w najstarszej części nekropolii. Budowa mauzoleum, przede wszystkim społecznym sumptem, trwała nieco dłużej niż dwa lata. Pomocy udzielały Zakłady Południowe, przy budowie pracowali uczniowie szkoły przyzakładowej. Ponadto komitet organizował szereg imprez rozrywkowych, pokazów filmowych, z których dochód przeznaczano na budowę. Warto pokrótce wspomnieć jego historię.

1 marca 1945 roku, w mieszkaniu Jana Kajzera przy ulicy F-S (Wolności) zebrało się dziesięć osób. Przeważały te, które straciły kogoś bliskiego. Na początku Władysław Kubikowski oddał cześć wszystkim partyzantom i walczącym o wolność Ojczyzny, a następnie powiedział, jak mówią zapiski z tamtych czasów, „że wola uczczenia ich pamięci chciałby wznieść Mauzoleum. Mauzoleum to winno być wybudowane, by było drogocenną pamiątką dla obecnych, jak również dla potomnych”. Wtedy też W. Kubikowski (stracił syna w partyzanckiej walce w Grabie) ofiarował na realizacje projektu 40 proc. udziału z prowadzonej przez siebie restauracji. Później okazało się, że Kubikowski całkowicie oddał na kilka miesięcy kawiarnię Komitetowi Budowy Mauzoleum.

Ostatecznie Komitet Budowy Mauzoleum powstał 10 marca 1945 roku. W jego składzie znaleźli się: Władysław Kubikowski, Mieczysław Szkaradziński, Jan Kajzer, Edward Perkowski, Jadwiga Werlowa, Piotr Ozdoba. Protektorat nad jego pracami przejęli ks. Józef Skoczyński, dyr. Zakładów Południowych Bronisław Chudzyński i inż. Roman Juszkiewicz. Przewodniczącym był Władysław Kubikowski. Pieniądze na realizację projektu zdobywano w różny sposób: poprzez zbiórki uliczne, organizację imprez rozrywkowych, seansów filmowych, prowadzenie restauracji itd.
Pomocy w budowie mauzoleum udzielały Zakłady Południowe, pracowali przy nim uczniowie szkół zawodowych. Nawet w końcu lipca Kubikowski zwrócił się do marszałka Polski Michała Żymierskiego, aby przydzielono pięćdziesięciu jeńców – kamieniarzy do pracy w zakładach kamieniarskich w Kończycach Wielkich na Śląsku Opolskim, które miały dostarczyć do Stalowej Woli odpowiednio przygotowany kamień (…)

Ostateczny kształt mauzoleum uzyskało w 1947 roku. W tym samym roku, na czołowej ścianie mauzoleum umieszczono tablicę z nazwiskami ofiar II wojny światowej. Wcześniej tablica ta znajdowała się w budynku dyrekcji naczelnej Zakładów.

Komitet Budowy Mauzoleum powołał Komitet Ekshumacyjny, który przeprowadził ekshumacje poległych mieszkańców Stalowej Woli w Grabie, Nalepach, Tarnogrodzie, Woli Zarczyckiej, Pełkiniach, z lasku przy stalowowolskiej elektrowni. 31 października 1945 roku ekshumowano dwudziestu jeden poległych w walkach z Niemcami, a 1 listopada umieszczono trumny z ich zwłokami w ledwie co ukończonych podziemiach mauzoleum.
W podziemiach Mauzoleum, z mogiły pod Elektrownią pochowani zostali: Aleksander Chwastikow, Alojzy Holeksa, Marian Januszek, Franciszek Kata, Kazimierz Kazimierczak, Piotr Muszyński, Antoni Ochędzan, Czesław Olszewski, Ludwik Piecha, Wiesław Zagoździński, z Graby: Bogusław Gruszka, Franciszek Kotwica, Jerzy Kubikowski, Alfred Perkowski, Zdzisław Szumbarski, Żytomierz Szumbarski, z Ulanowa: Czesław Karasiński, Stanisław Korfel, z Tarnogrodu: Robert Tomalik, z Domostawy: Bronisław Wesłouch, z Nalep: Stanisław Radzio. Ostatnich akowców poległych w czasie wojny, Zygmunta Kajzera i Stanisława Bełżyńskiego, pochowano w Mauzoleum w 1947 r.
Projektantem Mauzoleum był architekt inż. Michał Panas. Znajduje się w nim 36 trumien. W 1949 roku Komitet Budowy Mauzoleum przekazał obiekt Miejskiej Radzie Narodowej. Wkrótce też władze miejskie nakazały zdjąć krzyże z wieży Mauzoleum i usunięto tablicę z nazwiskami 124 ofiar niemieckiej okupacji, jako że na niej znajdowali się głównie akowcy. Tablica na przednią ścianę mauzoleum wróciła w maju 1956 roku, już w czasie politycznej odwilży. Krzyży jednak nie odsłonięto. Założono je dopiero w 1981 roku, na żądanie „Solidarności”. Jednak ich wygląd był inny niż te z pierwowzoru. Sprawa miała być załatwiona później, ale do dziś pozostały krzyże te z czasów „Solidarności”.

Trzeba dodać, że członkowie Komitetu Budowy Mauzoleum po przekazaniu obiektu i placu władzom miejskim, byli szykanowani przez Urząd Bezpieczeństwa. Władysław Kubikowski na przykład nie mógł w Stalowej Woli uzyskać pracy, gdy zatrudnił się w Warszawie, wkrótce na żądanie bezpieki został zwolniony.

W latach 90. organizacje kombatanckie wystąpiły z wnioskiem o poszerzenie tablicy poległych i zamordowanych mieszkańców Stalowej Woli w czasie ostatniej wojny. Granice miasta poszerzyły się bowiem o Charzewice i Rozwadów, a ponadto tablica, którą odlano w latach 40. nie zawierała nazwisk wszystkich ofiar. Półtora roku trwało uzupełnianie listy mieszkańców Stalowej Woli, którzy zginęli za Polskę w latach 1939-1945. Specjalna komisja powołana przez Urząd Miasta, złożona z przedstawicieli organizacji kombatanckich i historyków regionalnych, przedstawiła listę osób, które winny znaleźć się na tablicy mauzoleum na stalowowolskim cmentarzu. Wedle niej, na mauzoleum znalazła się tablica poświęcona „bohaterom poległym za wolność Ojczyzny 1939-1945” z nazwiskami mieszkańców Stalowej Woli, którzy padli w walkach frontowych i partyzanckich, zostali rozstrzelani za pracę w konspiracji oraz zginęli w obozach.

Wśród ofiar walki o Ojczyznę, widnieją nazwiska głównie żołnierzy Armii Krajowej, a także Narodowej Organizacji Wojskowej, Korpusu Zachodniego, żołnierzy II Armii Wojska Polskiego, mieszkańców Stalowej Woli zabitych przez Niemców, oraz po raz pierwszy przez Sowietów i rodzimych komunistów. Nową tablicę odsłonili 11 listopada 1997 r. wiceprezydent Alfred Rzegocki i przewodniczący Rady Miejskiej Antoni Kłosowski. Poświęcił ją proboszcz par. św. Floriana, ks. Jan Kozioł, potem był apel poległych przy wtórze werbli, kompania Wojska Polskiego oddała salwę honorową. Zgromadzeni składali wiązanki kwiatów i odśpiewali na koniec „Boże coś Polskę”. Obecnie czarna tablica na mauzoleum zawiera 146 nazwisk. Brakuje na niej jednak wszystkich ofiar mordu katyńskiego. Niejako uzupełnieniem tego braku jest odsłonięty w czerwcu br. pomnik ofiar katyńskich, stojący obok mauzoleum.